Sprawa antypapieża Anakleta

Jeśli chodzi o pochodzenie bohatera tego tekstu – jak pisze autor artykułu w przedwojennej The Catholic Encyclopedia: “Choć rodzina Pierleonich była uznawana za jedną z najbogatszych i jedną z najpotężniejszych rodzin senatorskich Rzymu i choć stanowczo wspierali Papieży przez okres 50-letniej walki o reformę i wolność, nigdy nie zapomniani że byli żydowskiego pochodzenia a do bogactwa i władzy doszli poprzez lichwę”. Leon – protoplasta późniejszego rodu Pierleonich otrzymał to imię na Chrzcie Świętym na pamiątkę papieża Leona IX, który udzielił mu Sakramentu. Wspierał wysiłki Hildebranda (późniejszego Grzegorza VII) zmierzającego do uniezależnienia papiestwa od cesarstwa. Jego syn, który otrzymał z kolei imię Piotr, uzyskał tytuł szlachecki i nazwisko Pierleoni oraz został przywódcą jednej z głównych frakcji rzymskich możnych. Za zasługi dla papieży powierzono mu zarząd zamkiem świętego Anioła. Jeden z jego synów miał zostać prefektem Rzymu, co jednak wskutek sprzeciwu opinii publicznej nie nastąpiło. Jego drugi syn, również o imieniu Pietro kształcił się w opactwie benedyktyńskim w Cluny, gdzie miał zostać zakonnikiem, został jednak za protekcją ojca ściągnięty do Rzymu i pozostawał przy papieżu Paschalisie II, który nadał mu tytuł kardynała-diakona z kościołem tytularnym św. Kosmiy i Damiana. Kalikst II uczynił go kardynałem-prezbiterem kościoła Santa Maria w Trastevere. Papieże powierzali mu misje dyplomatyczne m.in. we Francji i w Anglii.

Jego reputacja była jednak na tyle fatalna (obok przekupstwa zarzucano mu chciwośći nieczystość), że, obawiając się jego wyboru (wiedzą powszechną było że “pewien Piotr spiskuje by zdobyć urząd papieski”) przy śmierci Honoriusza II (luty 1130) kardynałowie-biskupi postanowili ocalić Kościół przed lichwiarskim potomkiem. PKardynałowie przenieśli chorującego przez ostatni rok życia papieża z Lateranu do klasztoru św. Andrzeja i Grzegorza na Wzgórzu Celijskim, koło twierdzy przeciwników politycznych Pierleonich – Frangipanich: Turris Cartularia. Jak pisze ks. H. Mann w swoich Żywotach papieży (tom VIII) gdy gruchnęła wieść o śmierci papieża zwolennicy Pierleoniego podeszli pod klasztor, żądając wyboru swego patrona. Umierający Honoriusz musiał się ubrać w szaty pontyfikalne i pokazać w oknie, żeby uwierzyli że jeszcze żyje. Oponenci Pierleoniego przekonali papieża by w celu uniknięcia schizmy zgodził się że wyboru kolejnego następcy św. Piotra dokona ośmiu kardynałów – dwóch kardynałów-biskupów, trzech kardynałów-prezbiterów i trzech kardynałów-diakonów. Do owej ósemki należał Pierleone, ale pięciu kardynałów było jego zdecydowanymi oponentami.

13 lutego 1330 roku Honoriusz zmarł  i następnego dnia wybrano pod przewodnictwem biskupa Ostii kardynała Grzegorza Papareschiego, który przyjął imię Innocentego II. Wyboru dokonało czterech kardynałów w obecności sześciu, gdyż Pierleone zbojkotował zebranie grona ośmiu kardynałów i przekonał go tego samego kardynała Jonatana, kardynał Piotr z Pizy był przeciwny wyborowi a ostatnim z szóstki był wybrany kardynał Grzegorz. Tego samego dnia, na wieść o powyższym stronnictwo Pierleoniego zgromadziło się w kościele św. Marka i część kardynałów z dziekanem kolegium – biskupem Porto na czele, ogłosiła go papieżem a on obwieścił że przyjmuje imię Anakleta II. Zmarłego papieża pochowano w katedrze laterańskiej. Ceremonie konsekracyjne obu rywali przeprowadzono tego samego dnia – w niedzielę, 23 lutego: zwolennicy Anakleta zajęli bazylikę św. Piotra a Innocenty II, który utracił kontrolę nad Lateranem – kościołem Santa Maria Nuova.  Powyższe oznaczało oczywiście schizmę. Do dziś trwają spory ilu kardynałów wówczas faktycznie popierało Innocentego a ilu Anakleta, według H. Manna (Żywoty papieży, tom IX) porównanie listy kardynałów popierających Innocentego z kardynałami, którzy podpisali list do Lotara III z ramienia Anakleta, wskazuje że tego ostatniego popierało 5-6 kardynałów więcej. W marcu obaj rywale ogłosili wzajemnie wobec siebie ekskomunikę.

Ponieważ w oczach ludu rzymskiego Anaklet miał poparcie większej liczby kardynałów jego też mieszkańcy Rzymu uznali za papieża. Wobec rozwoju sytuacji do obozu Pierleoniego przeszli też jego polityczni konkurenci – Frangipani i w kwietniu Innocenty musiał wycofać się do wież własnej rodziny w Trastevere. Anaklet postanowił ponadto kupić sobie lud, poświęcając na powyższe nie tylko własne bogactwa, ale i kosztowności zabrane z kościołów. Normandzkiego księcia Rogera z Apulii pozyskał, przyznając mu koronę Obojga Sycylii – koronacja odbyła się przez legata Anakleta w Boże Narodzenie roku 1130. Anakleta poparł też za namową biskupa Angouleme – Gerarda książę Akwitanii Wilhelm X.

W kwietniu 1130 Innocenty II musiał uciekać z Rzymu, gdyż niebezpieczeństwo groziło jego życiu. Na wynajętej galerze przedostał się Tybrem do Ostii i potem morzem do Pizy. W maju 1130 roku Rzymianie skierowali list do króla niemieckiego Lotara że jeśli nie uzna Anakleta za papieża nie zostanie wybrany cesarzem. Wydawało się że sprawę Urzędu Piotrowego Innocenty II przegrał ostatecznie. Grzegorz Papareschi był jednak duchownym cierpliwym i doświadczonym. W młodości był zakonnikiem w klasztorze na Lateranie, potem opatem zależnego od niego domu w Gabii. Urban II uczynił go kardynałem-diakonem od Świętego Anioła. Jako dyplomata brał udział m.in. w negocjacjach konkordatu wormackiego. Wyświęcony na kapłana został dopiero 22 lutego, w przeddzień konsekracji papieskiej. W Pizie przyjęto go entuzjastycznie i poproszono o mediację w konflikcie z Genuą.

Potem Innocenty skierował się na terytorium “najstarszej córy Kościoła” – królestwa Kapetyngów. Tam, obok króla Francji Ludwika VI zwanego Grubym, który pod koniec lata opowiedział się po jego stronie w wyniku stanowiska synodu w Etampes, znalazł potężnego sojusznika w osobie Doktora Miodopłynnego – św. Bernarda z Clairvaux. Innocentemu poparcia udzielili też święty Hugon z Grenoble, który doprowadził do ekskomuniki Anakleta na synodzie w Puy-en-Velay oraz opat potężnego Cluny – Piotr zwany Czcigodnym, który znał Pierleoniego z czasu jego pobytu w opactwie a teraz zaprosił Innocentego by konsekrował nowy kościół opactwa – największy kościół zachodniej Europy. Jak zapisał biograf Piotra Czcigodnego “kiedy królowie ziemi usłyszeli że [Piotr] porzucił jednego ze swoich mnichów o wysokiej pozycji [tj. Anakleta] i wyniósł przybysza, byli napełnieni zdumieniem”. Opat Piotr przyjął Innocentego w Cluny z największą czcią a wkrótce też król posłał do Cluny sławnego opata Saint-Denis Sugera by zapewnił Papieża o lojalności władcy. W listach (m.in. do biskupów Akwitanii) św. Bernard wyłuszczał powody, dla których należało uznać Innocentego II jako papieża. Należało do nich dokonanie wyboru przez najściślejsze grono Kolegium Kardynalskiego i większość kardynałów-biskupów oraz udział w konsekracji dwójki z trójki kardynałów, którym zwyczajowo przysługiwało prawo konsekrowania papieży, jak również pospieszne przeprowadzenie przez zwolenników Pierleoniego drugiego wyboru bez wyjaśnienia kwestii pierwszej z elekcji.

W listopadzie 1130 roku Innocenty II przewodniczył w synodzie w Clermont, który potępił symonię i nakazał stosowanie celibatu u wszystkich duchownych powyżej godności subdiakona. Potępiono udział duchownych w wojnach, wprowadzono szereg przepisów dyscyplinarnych m.in. dotyczących ich stroju i zachęcano do instytucji Rozejmu Bożego (treuga Dei). Na Boże Narodzenie 1130 roku uroczyście duchowni Francji zgromadzeni w Autun uznali Innocentego za papieża i ukoronowali go. W styczniu roku 1131 król Ludwik VI z małżonką spotkali się z Innocentym II w opactwie Fleury, oddając mu hołd. Św. Bernard przekonał też do sprawy Innocentego II króla Anglii Henryka I. Według żywotu św. Bernarda pióra Arnolda z Bonneval, podczas spotkania, gdy król oświadczył że waha się z uwagi na możliwy grzech, św. Bernard oświadczył by zajął się odpowiedzialnością wobec Boga za inne grzechy, bo ten bierze na siebie. Henryk spotkał się zatem z Innocentym II 13 stycznia 1131 roku w Chartres i padł mu do stóp, uznając go za Następcę Piotrowego.

Innocentego II poparli także król niemiecki Lotar III oraz założyciel premonstratensów, arcybiskup Magdeburga – św. Norbert z Xanten. W październiku 1130 roku szesnastu biskupów z krajów cesarskich pod przewodnictwem arcybiskupa Rawenny Waltera – legata Innocentego II zebrało się na synodzie w Wuerzburgu. 22 marca 1131 roku Lotar zjechał się z Innocentym II w Leodium (Liege), w obecności 25 arcybiskupów i biskupów, 53 opatów oraz rzesz rycerstwa. Lotar próbował uzyskać od Innocentego ustępstwa w zakresie inwestytury duchownych, co jednak wyperswadował mu św. Bernard. Zebrany synod ogłosił ekskomunikę Anakleta. W niedzielę Laetare 29 marca 1131 roku Innocenty po uroczystej procesji i Mszy u Św. Lamberta ukoronował Lotara na króla Rzymian. W Wielkanoc tego roku Innocenty przybył do Paryża, gdzie zorganizowano na jego cześć uroczystość w opactwie Saint-Denis (19 kwietnia). Jak zapisał opat Suger, na głowie papieża umieszczono frigium – oznakę cesarską przypominającą hełm z koroną wokół a potem wsadzono go na wspaniałego białego rumaka z kropierzem i przeprowadzono w uroczystej procesji ulicami, podczas której hołd Papieżowi oddała między innymi “zaślepiona synagoga paryskich żydów”. Odbyło się to według zwyczaju – to jest żydzi wręczyli Papieżowi owiniętą w welon Torę a on odpowiedział: oby Bóg Wszechmogący zdjął zasłonę z serc waszych”. Następnie w kościele opackim Papież przy asyście Sugera “ofiarował Świętą Żertwę, prawdziwego Baranka Paschalnego” (por. Żywot króla Ludwika pióra opata Sugera). Uroczysty ów dzień zakończono wielką ucztą. Po kilku dniach Innoceny wyruszył w triumfalny pochód po Francji. Odwiedził m.in. latem 1131 roku Auxerre i niedalekie Clairvaux, gdzie spotkał się ze skromnym lecz pełnym serdeczności przyjęciem.

18 października 1131 roku rozpoczął obrady zwołany do Reims synod krajów germańskich, Lotaryngii, Francji. Normandii, Anglii  i Hiszpanii w obecności około 50 biskupów i 300 opatów. Obok spraw dyscyplinarnych, w szczególności kwestii celibatu i symonii synod potwierdził posłuszeństwo wobec Innocentego i ogłosił ekskomunikę Anakleta jako buntownika wobec Kościoła i Państwa. Ukoronowano też vivente rege syna Ludwika VI – tego samego imienia na króla Francji a Papież wraz z synodem ogłosili kanonizację św. Gotarda z Hildesheimu. Innocentemu II przedłożono listy posłuszeństwa władców Francji, Niemiec, Anglii, Aragonii i Kastylii. Kartuzi z Grenoble przysłali list wzywający Papieża by nie zniechęcał się okresem prób jaki przechodził Kościół, gdy ostatecznie zatriumfuje, podobnie jak to miało miejsce w innych czasach wielkiego zamętu. Wskazywano że Papież powinien w tym trudnym czasie stanowić przykład dla całego świata. W lutym roku następnego (1132) Papież otrzymał listy posłuszeństwa od biskupów łacińskich w Ziemi Świętej (wyzwolonej w wyniku krucjaty spod panowania muzułmańskiego). Na wiosnę Innocenty miał na tyle stabilne poparcie że udał się przez Alpy do północnych Włoch, gdzie w czerwcu przewodniczył synodowi biskupów Lombardii, Rawenny i Marchii Ankony. Opierał się mu arcybiskup Mediolanu, który poparł rywala Lotara do tronu rzymskiego – Konrada Hohenstaufa. Do Italii wkroczył tymczasem Lotar na czele dwóch tysiący rycerzy i w listopadzie połączył się koło Piacenzy z Papieżem. Innocenty II udał się do Pizy, gdzie ponownie rozgorzał spór z Genuą o Korsykę i Sardynię. Na początku roku 1133, dzięki pomocy św. Bernarda (por. Listy św. Bernarda nr 129 i 130), zaprowadzono pokój między obiema republikami a ich floty miały wesprzeć Papieża w odzyskaniu Rzymu.

W marcu 1133 roku sprzymierzona flota dotarła do Rzymu, pod którego murami stanęły też wojska Lotara, którym towarzyszył Papież. Część rodów rzymskich, w tym Frangipani, odstąpiła Anakleta i wpuściła siły Lotara do miasta. W maju Innocenty zajął katedrę na Lateranie a Lotar – pałac na Awentynie. Anaklet bronił się w obrębie Murów Leonińskich – w Watykanie i zamku św. Anioła. Negocjacje nie przyniosły rezultatu. 4 czerwca Lotar otrzymał zatem koronę cesarską w katedrze na Lateranie. W zamian za pomoc otrzymał od Papieża w lenno ziemie, które księżna toskańska Matylda darowała Stolicy Świętej. Latem Lotar wycofał się na północ przekroczył Alpy. Innocenty II, wspierany przez księcia Kapui Roberta, wypłynął we wrześniu  do Pizy, gdzie pozostał przez kolejne cztery lata. W roku 1134 św. Bernard z Clairvaux przekonał księcia Akwitanii Wilhelma by złożył akt posłuszeństwa Innocentemu II. Schizma trwała jednak – w znacznej części opactw, jak pisze ks. H. Mann, przyjęła się praktyka wyboru dwóch konkurencyjnych opatów, podobna sytuacja miała miejsce w szeregu diecezji, w których jeden biskup występował w imieniu Anakleta a drugi w imieniu Innocentego.

Anaklet, głównie poparciu Rogera, króla Sycylii, dzierżył Rzym aż do swej śmierci. Włochy opuścił natomiast inny jego sojusznik – antykról rzymski Konrad Hohenstauf. Działania wojenne trwały. Latem roku 1135 floty republik pizańskiej i genueńskiej zniszczyły wspierające Rogera miasto Amalfi. Pod koniec zimy tegoż roku św. Bernard wyruszył do Niemiec by zaprowadzić pokój między Lotarem a Konradem i jego bratem Fryderykiem. Autorytet Doktora Miodopłynnego był tak wielki, że w marcu 1135 Hohenstaufowie złożyli hołd Lotarowi. Pod koniec maja 1135 Innocenty II zwołał synod do Pizy, lecz nie doczekał się zbyt licznej obecności, choć przybył nań sam św., Bernard. Na synodzie ponownie ekskomunikowano Anakleta oraz jego głównego sprzymierzeńca – Rogera. Roger tymczasem swoją ekspansją na południu Italii zraził do siebie także Cesarstwo Greckie i Republikę Wenecką. Wszyscy liczyli na kolejną interwencję cesarza Lotara. W jednym z listów (Ep. 139) św. Bernard wskazywał że “jest obowiązkiem obrońcy Kościoła ochrona Kościoła przed szaleństwem schizmatyków i jest prerogatywą Cezara utrzymanie swej własnej korony przeciw sycylijskiemu uzurpatorowi. Albowiem jak Żyd z pochodzenia [tj. Anaklet] zawładnął Stolicą Piotrową na szkodę Chrystusa, tak bez wątpienia każdy kto czyni się królem na Sycylii mówi przeciw Cezarowi”.

W sierpniu 1136 roku Lotar wyruszył zatem ponownie z wojskiem do Italii, lecz resztę roku zabrało mu zabezpieczanie jej północnej części. Dopiero w kwietniu 1137 roku wkroczył do Apulii, podczas gdy jego zięć książę bawarski Henryk, połączywszy się z papieżem pod Grosetto, wtargnął na teren Kampanii. Zamierzano najpierw pokonać Rogera a potem dopiero próbować odzyskać Rzym. Pod koniec maja obie armie połączyły się w Bari, w południowych Włoszech. Kampania jednak przedłużała się, co wywołało niezadowolenie żołnierzy, których podżegano przeciw Papieżowi. Pod Melfi wybuchł bunt, który jednak Lotar zdołał opanować. Spór z cesarzem – o okup  wybuchł także przy kapitulacji Viterbo – miasta należącego do Patrimonium Sancti Petri. Kolejnym punktem zapalnym stała się sprawa Monte Cassino, którego opat uznał zwierzchność Anakleta. Nie mogąc zdobyć ufortyfikowanego opactwa cesarz zadowolił się ugodą, pozostawiając opata na jego godności w zamian za uznanie Innocentego. Lotar zarzucił jednak zakonnikowi później zdradę i pojmał go – ostatecznie przypuszczalnie św. Bernard załagodził spór kto go ma osądzić i we wrześniu 1137 opat został złożony z urzędu według prawa kanonicznego. Nie zakończyło to konfliktu między Papieżem a cesarzem – dotyczył on teraz obsady następcy. W sierpniu 1137 roku, po zajęciu Salerno obie strony wysunęły do miasta prawa – ostatecznie inwestyturę księciu Apulii Rainulfowi nadali Papież i cesarz razem – pierwszy trzymał chorągiew w górnej części, drugi – w dolnej. Był to ostatni większy sukces kampanii – cesarz podupadł na zdrowiu. W październiku pożegnał Papieża i wyruszył do Niemiec, gdzie nie dotarł – zmarł w dolinie Trentino 3 grudnia podczas przeprawy przez Alpy. Na wieść o odwrocie Lotara Roger sycylijski zebrał armię by odzyskać utracone we Włoszech posiadłości. Naprzeciw mu ruszył z misją pojednawczą św. Bernard, jednak Norman nie chciał słuchać o rozmowach. Jednakże po porażce pod koniec października z rąk księcia Rainulfa zmienił zdanie, zgadzając się na debatę w swojej obecności. Doszło do niej na początku grudnia – w imieniu Innocentego II występował św. Bernard, jako przewodniczący delegacji Anakleta – kardynał Piotr z Pizy. Mowa świętego Bernarda dotyczyła jedności Kościoła.

“Tunika Pana, którą podczas Jego Męki żaden poganin ani żyd nie odważył się rozerwać, Pierleone, przy wsparciu króla, rozdarł na dwoje. Jest jedna Wiara, jeden Pan, jeden Chrzest (…) i była jedna Arka w czasie Potopu (…) I każdy tu wie, że owa Arka jest typem Kościoła (…) Jednak teraz ponieważ są dwie arki – jedna z nich musi być fałszywą i zatonie. Jeśli arka, którą kieruje Pierleone jest z Boga, zostanie ocalona a arka, którą kieruje Innocenty, jeśli nie jest z Boga, zostanie rozbita. A z nią zostanie rozbity Kościół na Wschodzie i ten we Francji, Germanii, Irlandii i Anglii, i narodów barbarzyńskich. Wówczas zostaną również rozbite Zakony Kamedułów, Kartuzów, Kluniaków, Cystersów i inne (…) Nie może być że świat ten przepadnie i że ambitny Pierleone, którego życie jest tak dobrze znane, zyska Królestwo Niebieskie”. Przemówienia te przyniosły osobliwy skutek – Roger, który grał na zwłokę by odbudować armię nie zmienił zdania, przekonał natomiast św. Bernard swojego przeciwnika w dyspucie – kardynała Piotra z Pizy.

Anaklet tymczasem trzymał już ósmy rok w swoim ręku rzymskie kościoły, występując jako Papież. Innocenty II dotarł wprawdzie ponownie do Rzymu, lecz tam Anaklet, trzymał nie tylko obręb Murów Leonińskich, lecz kontrolował większość miasta. Pod koniec grudnia do Rzymu przybył także św. Bernard i zaczął przekonywać stronników Pierleoniego do zmiany stron. W czasie tych rozmów zmarł nagle 25 stycznia 1138 Anaklet i został przez swych stronników pochowany w nieznanym miejscu. Rzymianie byli tak zmęczeni schizmą, że, mimo iż po śmierci Anakleta  wybrano kolejnego antypapieża – Wiktora, stanęli po stronie Innocentego. Wkrótce sam Wiktor przybył do św. Bernarda z deklaracją skruchy i prośbą o pojednanie go z papieżem, które nastąpiło 29 maja – w dzień oktawy Zesłania Ducha Świętego i zakończyło schizmę. Wiktor upadł do nóg Papieża i uznał jego zwierzchność. Św. Bernarda Rzymianie okrzyknęli “Ojcem ich krainy” we wdzięczności za jego pośrednictwo w zakończeniu nieszczęścia dla Kościoła a Innocenty II zwołał na rok 1139 II Sobór Laterański, który zajął się między innymi problemem lichwy.

Antoni Favray: Św. Bernard i hołd antypapieża Wiktora, XVIII w.